Wiedza o współczesnym języku polskim (morfologia)

T

Wykład i ćwiczenia:

Wykład, prezentacja, metody ćwiczeniowo-praktyczne (ćwiczeń przedmiotowych), dyskusja, elementy wykładu konwersatoryjnego

Wykład: zaliczenie (na podstawie obecności; egzamin po III semestrze).

Ćwiczenia : zaliczenie na ocenę (ocena semestralna konwersatorium uwzględnia: oceny z kolokwiów, ćwiczeń przedmiotowych oraz aktywność na zajęciach).

Ocena końcowa przedmiotu = 100% oceny z ćwiczeń.

Studenta obowiązuje obecność na wykładzie (dopuszczalna jedna nieobecność) i na ćwiczeniach (dopuszczalne dwie nieobecności) oraz aktywny udział w zajęciach, zaliczenie sprawdzianów oraz systematyczne wykonywanie ćwiczeń przedmiotowych.

MORFOLOGIA:

1. Podstawowe jednostki analizy morfologicznej. Pojęcie morfemu. Klasyfikacja morfemów: semantyczne – syntaktyczne, leksykalne – gramatyczne. Zasadnicze typy morfemów gramatycznych: syntaktyczne i słowotwórcze. Klasyfikacja formalna morfemów gramatycznych.

2. Leksem a wyraz tekstowy. Granice między fleksją a słowotwórstwem (zjawiska przejściowe, np. nomina actionis na –nie, -cie; przysłówki odprzymiotnikowe). Cechy polszczyzny jako języka fuzyjnego: wielofunkcyjność końcówek fleksyjnych, kumulacja funkcji w jednym wykładniku, syntetyczny charakter form fleksyjnych. Formy analityczne i pozycyjność w strukturze polszczyzny.

SŁOWOTWÓRSTWO:

3. Miejsce słowotwórstwa w systemie językowym – słowotwórstwo a morfologia, słowotwórstwo a fleksja. Podstawowe pojęcia słowotwórstwa. Słowotwórstwo diachroniczne i synchroniczne. Pojęcie wyrazów pochodnych genetycznie i synchronicznie (wyrazy motywowane). Wyrazy słowotwórczo niepodzielne. Zjawisko leksykalizacji formacji słowotwórczych.

4. Pojęcie motywacji słowotwórczej. Parafraza słowotwórcza. Typy morfologiczne wyrazów motywowanych. Złożenia i derywaty. Derywaty właściwe i asocjacyjne. Derywaty regularne semantycznie i nieregularne semantycznie.

5. Temat słowotwórczy (podstawa słowotwórcza, baza) i formant słowotwórczy. Typy tematów słowotwórczych: równe tematom fleksyjnym wyrazów motywujących, wyrażeniom przyimkowym, dwu tematom fleksyjnym (złożenia), tematy słowotwórcze dezintegrowane i rozszerzone. Typy formantów słowotwórczych: afiksalne, alternacyjne, paradygmatyczne, prozodyczne, syntaktyczne.

6. Typy derywacji ze względu na rodzaj formantu: afiksalna, dezintegralna (ujemna), paradygmatyczna, alternacyjna, syntaktyczna, prozodyczna. Kontaminacja. Uniwerbizacja. Wielomotywacyjność derywatów. Perintegracja i absorpcja morfologiczna. Powstawanie nowych formantów afiksalnych.

7. Funkcje formantów: semantyczna, syntaktyczna. Relacje semantyczne między tematem słowotwórczym a formantem. Klasyfikacja derywatów ze względu na funkcje formantu: transpozycyjne, mutacyjne, modyfikacyjne.

8. Wartość kategorialna derywatu. Kategoria słowotwórcza. Typ słowotwórczy. Regularność i nieregularność semantyczna. Produktywne typy słowotwórcze współczesnej polszczyzny ogólnej.

9. Klasyfikacja słowotwórcza rzeczowników. Rzeczowniki odczasownikowe, odrzeczownikowe, odprzymiotnikowe, od wyrażeń przyimkowych. Kategorie słowotwórcze rzeczownika. Charakterystyka rzeczowników złożonych. Różne interpretacje słowotwórcze skrótowców.

10. Charakterystyka słowotwórcza przymiotników. Charakterystyka słowotwórcza przysłówków we współczesnej polszczyźnie ogólnej.

11. Charakterystyka słowotwórcza czasowników denominalnych. Modele z wymianą części podstawowej czasownika, np. zalesić, zakrzewić. Charakterystyka słowotwórcza czasowników dewerbalnych. Problem aspektu i rodzajów czynności.

FLEKSJA

12. Zasadnicze pojęcia fleksji. Pojęcie kategorii morfologicznej. Kategorie fleksyjne i klasyfikacyjne. Kategoria fleksyjna syntaktycznie zależna i syntaktycznie niezależna (kategorie gramatyczne syntaktyczne i semantyczne). Pojęcie paradygmatu. Forma fleksyjna i jej składniki: temat fleksyjny i flektyw. Flektyw a końcówka fleksyjna.

13. Kategorie imienne i kategorie werbalne. Kategoria rodzaju gramatycznego we współczesnej polszczyźnie ogólnej. Kategoria liczby we współczesnej polszczyźnie ogólnej. Policzalność, niepoliczalność desygnatów. Singularia i pluralia tantum. Kategoria przypadka we współczesnej polszczyźnie ogólnej. Kategorie morfologiczne stopnia, czasu, trybu, strony, aspektu i ich morfologiczne wykładniki.

14. Odmiana czasowników. Dwa tematy formotwórcze czasownika i oparte na nich formy. Kategoria morfologiczna aspektu, jej wykładniki morfologiczne, formy tworzone przez czasowniki dokonane i niedokonane. Kategoria osoby. Formy osobowe i nieosobowe w funkcji wyrażania czynności nieokreślonego wykonawcy (np. przynieśli list, przyniesiono list itd.). Wtórne użycie formy liczby mnogiej (pluralis majestaticus). Kategoria czasu. Wtórne funkcje form czasu teraźniejszego i przyszłego. Kategoria trybu. Kategoria strony, jej rola syntaktyczna. Konstrukcje fuzyjne, aglutynacyjne, analityczne. Nieodmienne postaci czasownika. Rodzaje imiesłowów i sposoby ich tworzenia. Alternacje morfonologiczne zachodzące w koniugacji. Kryteria podziału czasowników na gromady koniugacyjne.

15. Fleksja rzeczownika. Kryteria podziału rzeczowników na typy deklinacyjne. Charakterystyczne właściwości deklinacyjne rzeczowników. Formy oboczne i synkretyczne. Kryteria repartycji końcówek współfunkcyjnych w poszczególnych przypadkach. Alternacje morfonologiczne w temacie fleksyjnym. Zagadnienie wołacza. Zakres zjawiska synkretyzmu. Osobliwości w odmianie rzeczowników.

16. Odmiana przymiotnika. Zakres synkretyzmu form przymiotnikowych. Relikty deklinacji niezłożonej. Supletywizm form przymiotnika. Kategoria stopnia: stopniowanie syntetyczne i analityczne. Typy deklinacji zaimków. Charakterystyczne cechy deklinacji liczebników.

Literatura podstawowa:

Gramatyka współczesnego języka polskiego, Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, t. 1, 2, Warszawa 1999 (wydanie 3, poprawione)

Jadacka H., System słowotwórczy polszczyzny (1945-2000), Warszawa 2001

Grzegorczykowa R., Zarys słowotwórstwa polskiego, Warszawa 1984

Bańko M., Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa 2002

Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1991

Literatura uzupełniająca:

Klemensiewicz Z., Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego, Warszawa 1986

Kucała M., O rodzaju gramatycznym w języku polskim, (w:) Kategorie gramatyczne grup imiennych w języku polskim, red. R. Laskowski, Wrocław 1976

Mączyński M., Typy tematów słowotwórczych, Język. Teoria – dydaktyka 1998

Michalewski K., Termin „podstawa” i „baza” w słowotwórstwie synchronicznym, RKJ ŁTN XXXIV, 1988

Nagórko A., Zarys gramatyki polskiej (ze słowotwórstwem), Warszawa 2006,

Strutyński J., Gramatyka polska, Kraków 1999

Waszakowa K., Przejawy internacjonalizacji w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny, Warszawa 2005

Waszakowa K., Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Rzeczowniki z formantami paradygmatycznymi, Warszawa 1996

T